Skrzetuski (Skrzetuski-Haffhalter, Hoffhalter, Hofhalter) Rafał h. Jastrzębiec zm. 1568), drukarz i rytownik. Ur. w Poznaniu, był synem Jana i Małgorzaty Ninińskiej, bratem Marcina (zob.).

W r.1550 r. opuścił S. Poznań, opatrzony listem od rady miejskiej, poświadczającej jego dobre urodzenie. Najpóźniej w r. 1555 przybył do Wiednia, gdzie rychło zyskał popularność jako rytownik, giser i drukarz. W r. 1556, określony w rachunkach kamery wiedeńskiej jako "Formschneider" przez kilka miesięcy (pierwsza wypłata 13 IV) pracował na zlecenie wiedeńskiego dworu, sporządzając ("wycinając w metalu") postaci (Figuren), herby (Wappen) arcyks. Karola i pozostałych arcyksiążąt do drzewa genealogicznego. Dn. 10 IV 1556 wraz z rytownikiem Kasprem Kraftem z Elwangen otrzymał na okres trzech lat przywilej drukarski; ich oficyna została poddana pod nadzór kancelarii dolnośląskiej i dziekana wydz. teologicznego uniw. wiedeńskiego. Rychło jednak zerwał S, współpracę z Kraftem i odtąd sam prowadził drukarnię.

W Wiedniu przyjął S. nazwisko Haffhalter i nim sygnował swoje druki. Godłem jego oficyny, był ozdobny renesansowy drzeworyt z hasłem "Prospiciente Deo omnia spe florent". Czasami używał także nazwiska polskiego (np. "Skrzetuski cognomen Hoffhalter"), a w niektórych drukach, bardziej okazałych, zamieszczał drzeworyt z h. Jastrzębiec, Drukarnię w Wiedniu prowadził S. blisko 7 lat (do r. 1563, wydał w tym czasie ponad 120 tytułów o różnorodnej objętości i rozległej tematyce, wskazującej, iż z usług jego korzystali profesorowie uniwersyteccy, przedstawiciele Kościoła rzymskokatolickiego, dwór cesarski i jego dostojnicy (np.Zygmunt Herbestein). Druki S-ego odznaczały się dużą starannością; stosował czcionkę o ładnym kroju (tzw. francuską, przy czym oprócz łacińskiej używał hebrajskiej, drukował także nuty przypuszczalnie prace giserskie wykonywał sam), dbał a bogatą szatę graficzną: ozdobne inicjały i ilustracje własne oraz wykonane na zamówienie przez takich mistrzów, jak Daniel Hubschmann i Hans Sebald Lautensack. Wydane w r. 1558 tzw. Breviarium Strigoniense ("Breviarium secundum usum almae et metropolitanae Ecclesiae Strigoniensis...") było ozdobione 50 ilustracjami opartymi na rycinach H. S. Behema z wydanego w r. 1526 Nowego Testamentu w przekładzie M. Lutra. S. używał w swoich wydawnictwach ozdobnych inicjałów z motywami tańca śmierci i wzorowanych na dziele H. Holbeina. Do najpiękniejszych druków S-ego należała tzw. Francolins Turnierbuch czyli opis turniejów rycerskich odbytych w Wiedniu w czerwcu 1560 ("Rerum praeclare gestarum [...] explicatio" J. Francolina, 1560) z barwnymi ilustracjami Hubschmanna i Lautensacka oraz inicjałami J, Schlutpachera.

Obok książek w językach łacińskim i niemieckim wydawał S. druki węgierskie. Kontakty ze środowiskiem węgierskim nawiązał bardzo wcześnie. Przykładowo w l. 1557-8 zatrudniał w swoim warsztacie zbiegłego z Węgier zwolennika reformacji, drukarza Gala Huszara. W r.1558 wydał S. pierwszą pracę P. Bornemiszy, w przyszłości pisarza reformacyjnego, a mianowicie jego przeróbkę "Elektry" Sofoklesa, w r.1560 - "Kalendarium as prognosztikon az 1561. esztendóre" (zapewne węgierski przekład kalendarza krakowskiego Tomasza Piotrkowczyka). Przede wszystkim jednak wydawał książki katolickie, głównie dzieła prymasa Węgier M. Olaha i pisarza antyreformacyjnego M, Telegdiego; w r. 1562 wytłoczył na zlecenie Olaha węgierski przekład katechizmu P. Canisiusa dokonany przez Telegdiego ("Az keresztyensegnec fondamentomirol valo rouid keonywechke..."). Niemniej jednak już w r.1557 pisał Huszar do H. Bullingera, aby swoje do niego listy kierował na adres S-ego, który "nobis administrabit". Nikły to ślad, lecz gdy się weźmie pod uwagę, że syn Bullingera przebywał wówczas na studiach w Wiedniu, można uznać za prawdopodobne związki S-ego z przedstawicielami środowiska reformacyjnego. Potwierdzeniem może być jego nagły wyjazd z Wiednia do Debreczyna w r.1563, noszący wszelkie znamiona ucieczki; nie zabrał całego wyposażenia swojej drukarni, zostawił nawet klocek drzeworytowy z własnym herbem.

W Debreczynie prowadził S. przez blisko dwa lata drukarnię pracującą dla silnego tam ośrodka kalwińskiego, kierowanego przez P. J. Meliusa. Jednak pierwszą jego tamtejszą pracą było wykonanie drzeworytu tytułowej karty postylli Meliusa "Magyar praedikatioc...", wydanej w r. 1563 w oficynie M. Toroka. W 2. poł. 1565 r. wytłoczył S. jeden ze swoich najpiękniejszych druków - węgierski przekład tzw. Tripartitum, czyli kodeksu praw węgierskich, zredagowanego po łacinie w r. 1514 przez I. Werboczy'ego, a w r. 1518 przyjętego przez stany węgierskie ("Magyar decretum..."). Opatrzył go . wykonanymi przez siebie czterema całostronicowymi drzeworytami, z których jeden wyobrażał jego herb (w niektórych egzemplarzach dodatkowo z wypisanym w owalu imieniem i polskim nazwiskiem). Druk ten ukazał się z inicjatywy i - zapewne nakładem - F. Nemethy'ego, komendanta twierdzy Tokay, bliskiego współpracownika Jana Zygmunta Zapolyi. Autorem przekładu był B. Veres, zwierzchnik - z ramienia Zapolyi - wszystkich urzędów w Wielkim Waradynie (Nagyvarad). Możliwe, iż właśnie na jego zaproszenie przeniósł się S. jeszcze w r. 1565 do Wielkiego Waradynu, prężnego ośrodka kulturalnego i reformacyjnego. Przebywał tam jednak krótko, wydał dwie pozycje (w r. 1565 dokonany przez Meliusa węgierski przekład Księgi Hioba i w r. 1566 kancjonał kalwiński). Wówczas też zapewne zetknął się S. ze zwolennikami antytrynitaryzmu, m, in. z ich przywódcą F, Davidem, który w r. 1566 odbył w Waradynie dysputę z Meliusem. Pociągnięty ich nauczaniem przeniósł się wówczas do głównego ośrodka węgierskiego antytrynitaryzmu w Alba Julia (Gyulafehe rvar). Istnieje hipoteza, że doszło do tego z inicjatywy innego przywódcy tego ruchu G. Biandraty (Blandraty). W Alba Julia otrzymał S. od Jana Zygmunta tytuł typografa królewskiego. Z drukarni S-ego wyszły w r. 1567 trzy dzieła Davida, wśród nich zasadnicza polemika z Meiusem ("Refutatio scripti Petri Melii, quo nomine synodi Debrecinae docet Jehovitatem et trinitarium Deum patriarchis, prophetis et apostolis incognitum") oraz łacińskie epitalamium Ch. Schesaeusa z okazji ślubu Gaspara Bekesa, wówczas doradcy Jana Zygmunta.

Zapewne w r. 1567 wydał S. nadto broszurę antytrynitarskiego ministra I. Csaszmai zawierającą "wizerunki Antychrysta". Druk ten nie zachował się (w r. 1568 w wydanej przez S-ego książeczce Csaszmai odpierał zarzut, jakoby był autorem rycin). Jego drugie wydanie pt. "De horrendis simulacris Deum trinum et unum adumbrantibus" zostało umieszczane w zbiorowym dziele polskich i siedmiogrodzkich ministrów ariańskich "De falsa et vera unius Dei Patris, Filii et Spiritus Sancti cognitione libri duo''. Tam również zostały zamieszczone owe "wizerunki", czyli 8 drzeworytów ilustrujących komentarz wyszydzający Trójcę Św. Twórcą owych rycin, w ,"większości nawiązujących do przedstawień Trójcy Św. w ikonografii katolickiej, był S. Księgi "De falsa et vera...", będące oficjalnym wyrażeniem poglądów unitariańskich, wydane zostały w Alba Julia na początku r. 1568 (rok wydania nie zastał podany, o tym, że są w druku wiedziano w Polsce już 9 IV 1568), niewątpliwie w oficynie S-ego, a usterki druku anonimowy wydawca usprawiedliwiał śmiercią typografa. S. zmarł bowiem nagle w lutym lub marcu 1568. Jego śmierć określano jako "straszliwą", niektórzy doszukiwali się w niej kary za nowinkarstwo, mówiło się też o "uśmierceniu impresora".

Po śmierci S-ego drukarnię w Alba Julia prowadziła krótki czas jego żona (imię i nazwisko panieńskie nieznane), nadal drukując wydawnictwa antytrynitarskie. Po kilku latach przejął ją syn R u d o l f (zm. 1585/6 w Debreczynie). Podpisywał się on "Rudolphus Hoffhalter Tigurinus" i czasami opatrywał swe druki drzeworytem z h. Jastrzębiec. Był wyznawcą kalwinizmu i w r. 1568 musiał opuścić ariański ośrodek w Alba Julia. Po przejęciu około r. 1573 warsztatu ojca, wywędrował do południowo-wschodnich Węgier (obecnie Chorwacja); w l. 1573-4 wydawał książki w Alsólindva (obecnie Dolnja Lendava). w l. 1574-6 w Dravasarhely (Nedelic, obecnie Nedelisce), około r. 1576 osiadł w Debreczynie, gdzie ożenił się z wdową po drukarzu A. Komolosie i objął jego oficynę, Drukował w niej wydawnictwa kalwińskie i popularne wówczas "romanse" w" wersjach łacińskich i węgierskich.

Estreicher; Regi Magyaorszagi nyomtatvanyok 1473-1600 (Res litteraria Hungariae vetus operom impressorum 1473-1600), Budapest 1971;

Szabó K.Regi Magyar Konyvtar, Budapest 1879-96, I - III;

Słown. Pracowników Książki Pol.;

Thieme-Becker, Lexikon d. Kunstler (jako Hoffhalter);

Bruckner A., Różnowiercy polscy. Szkice obyczajowe i literackie, W.1962 (fot. drzeworytów S-ego, po s. 128);

Durstmuller A., 500 Jahre Druck in Osterreich, Wien 1981;

Fitz J., A magyar kónyv tórtenete 1711-ig, Magyar Helikon 1959;

tenże, Die Wanderdrucker Ungarns im 16. Jahrhundert, "Gutenberg Jahrbuch" 161 s. 156-61;

Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr.1921;

Gulyas P., Der Wiener Buchdrucker Rafael Haffhalter und sein Sohn in Ungarn, "Gutenberg Jahrbuch" 1930 s.198-208;

Lasocki Z., Skrzetuscy, "Mies. Herald." R. 16: 1937 s. 51-2, 72-3 (mylne informacje);

Mayer A., Wiens Buchdrucker-Geschichte 1482-1882, Wien 1883 I;

Soltesz E., Beitrage zur Geschichte des ungarischen und des Wiener Holzschnittes im XVI. Jahrhundert, "Acta Histariae Artium Academiae Scientiarum Hungariae" (Budapest) T. 5: 1958 F. 2 s. 158;

taż, Die Holzschneider-Tatigkeit Raphael Hoffhalters in Ungarn, ,.Gutenberg Jahrbuch" 1957 s. 247-53;

taż [Soltesz Z.], Magyarorszagi kónyvdiszites a VI. szazadban, Budapest l961;

Ślaski J., Z działalności drukarzy polskich Skrzetuskich Hoffhalterów na Węgrzech (1563-1586), "Odr. i Reform, w Pol."' T.10: 1965 s. 223-58;

Wojciechowska M., Z dziejów książki w Poznaniu w XVI wieku, P. 1927;

De falsa et vera unius Dei Patris, Filii et Spiritus Sancti cognitione..., Introduced by A. Pirnat, Budapest 1988, Bibliotheca Unitariorum vol. II (rec. L. Szczucki, w "Odr. i Reform. w Pol." T. 34: 1989 s. 221).

Halina Kowalska

Powrót