Skrzetuski Józef w zakonie Kajetan od św.
Eustachego, pseud. Jeden z XX. Scholarom Piarum (1743 - 1806), pijar,
pedagog, historyk, pisarz, publicysta, poeta, tłumacz. Ur.31 III w woj. ruskim.
Możliwe, iż był stryjecznym bratem Wincentego (zob.).(był synem Józefa i
Marianny z Górskich – przyp. AS)
S. kształcił się w szkołach
pijarskich, po ich ukończeniu wstąpił 8 VII 1759 do zgromadzenia pijarów. W
Podolińcu odbył nowicjat (1759/60 -1760/1) i złożył śluby zakonne. Następnie
studiował retorykę w seminarium pijarskim w Rzeszowie (1761/2) i filozofię w
Międzyrzeczu Koreckim (1762/3 - 1763/4), zyskując opinię wybitnie uzdolnionego.
W r. 1765/6 uczył w infimie i gramatyce w Złoczowie, a w następnym w poetyce w
Warszawie, gdzie też w l. 1767-9 odbył studia teologiczne i otrzymał święcenia
kapłańskie. Następnie był przez wiele lat ( 1769-77, 1779-81 i 1794-6)
profesorem historii w warszawskim Collegium Nobilium.
Jako pisarz debiutował S.
przełożoną z francuskiego rozprawką dla młodzieży "Rada prawdziwie
przyjacielska o skutecznym człowieka uszczęśliwieniu" (W.1769, Wyd.2
[b.m.w.] 1812). W r. 1773 wydał w typografii pijarskiej dwa podręczniki
historii. Pierwszym była Historia polityczna Królestwa Francuskiego w
dwóch częściach, z których pierwszą dedykował Stanisławowi Augustowi. We
wstępie wskazał na korzyści, wynikające z poznania historii, przedstawianej
jako ciąg dziejów, dla zrozumienia współczesności, w dodatkach znalazł się
zbiór "szczególniejszych
anegdotów" oraz biografii. Podręcznik powstał w ramach realizacji planu
opracowania przez pijarów w całości historii powszechnej. Następnym była Historia
polityczna dla szlachetnej młodzi, zawierająca zebranie krótkie przypadków
[..,] w państwie niemieckim, Polszcze, Francji, Anglii, Hiszpanii, Szwecji,
Moskwie, Prusach, tudzież uwagi polityczne nad zaszłymi w tych państwach
odmianami. Część pierwsza, dedykowana Elżbiecie Lubomirskiej, wyszła w
r.1773, część druga, poświęcona Franciszkowi Rzewuskiemu i jego żonie, w r.1775
(W.), Autor oparł się tu na pismach J. B. Bossueta, Ch. Rollina.
Ch. de Montesquieu i W. Robertsona. W rozdziałach dotyczących dziejów ojczystych znalazły się
rozważania nad przyczynami „teraźniejszych nieszczęść krajowych” i polemika z
pretensjami zaborców i opłacanych przez nich publicystów. Rozdział
"Projekt czyli ułożenie nieprzerwanego w Europie pokoju" był
przekładem rozprawy J. J. Rousseau "Extrait du projet de paix perpetuelle
de monsieur l'abbe de Saint Pierre" opublikowanej w r. 1761. W części biograficznej znalazły się m.in.
życiorysy Jana Tarnowskiego, Jana Zamoyskiego, Jana III Sobieskiego i
Stanisława Leszczyńskiego,
Równocześnie ogłosił S. kilka wierszy w
"Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych"; przekład satyry (I,9)
Horacjusza (1773 t. 7 cz. l), inspirowany jego odą (I, 7) poemat sielski pt.
Mokotów z okazji imienin Izabeli Lubomirskiej, marszałkowej kor. (1774 t.9
cz.l), plastyczny, wierny w szczegółach opis magnackiej siedziby, odczytany
zapewne na królewskich obiadach czwartkowych, oraz panegiryk komplementujący
jej męża, Stanisława Lubomirskiego pt. Na dzień 8 maja 1774, z okazji
imienin [...j wiersz (1774 t.10 cz.l). Dwa ostatnie utwory S-ego za
sprawą adresatów ukazały się też w drukach osobnych.
L.1777-9 spędził S, za granicą, głównie w Paryżu, choć przełożone z włoskiego "Dramma tragiczne Łaskawość Tytusa" P. Metastasia (W.1779, druk. pijarów) pozwala wnosić, że przebywał też we Włoszech. Z pobytem we Francji wiąże się natomiast przekład z Voltaire'a "Brutus, tragedia w 5 a." (W.1780, j.w.); jej wystawieniu na scenie warszawskiej w grudniu 1792 sprzeciwiła się cenzura targowicka. Obie sztuki prezentowano najpewniej w teatrze Collegium Nobilium. Dn. 23 IV 1781 S, otrzymał od Tow. do Ksiąg Elementarnych propozycję napisania wg prospektu opracowanego przez Ignacego Potockiego Historii powszechnej dla szkół narodowych na klasę III (do przyjęcia jej skłonił go osobiście Potocki, z którym utrzymywał już wcześniej bliskie kontakty i korespondencję. Swój podręcznik czytał na siedmiu kolejnych posiedzeniach Towarzystwa, którego członkowie wnieśli do tekstu "przyzwoite uwagi a poprawy”; wydano go w październiku t.r. (W.; wyd. nast.:Wil. 1783, Kr. 1784, 1791, 1792). Po przedstawieniu "dziejów pierwiastkowych", które S. nazywał ostrożnie "domysłem o pierwiastkach mieszkalnej ziemi”, omawiał tu autor głównie historię Asyrii i Persji. Mimo zapewnień autora, że jego historia "na rzetelnej zawsze prawdzie gruntuje się”, fakty przeplatały się tu często z legendami. Miała ona wyraźne zabarwienie wychowawczo-patriotyczne, ukazując, np. z myślą a aktualnej sytuacji Polski, przyczyny upadku narodów, W r. n. wyszły (W.) adresowane do nauczycieli Przypisy do historii powszechnej (broszurowane razem z Historią lub osobno, wyd. 2 Wil.1783). w których stwierdzał występowanie w historii prawidłowości rozwojowych, a zarazem mocno podkreślał wychowawcze cele jej nauczania "jako szkoły obyczajów" i obowiązków.
W l. 1781-8 i 1793--4 był S. profesorem historii,
prawa naturalnego i polskiego publicznego. etyki i stylistyki polskiej w Szkole
Rycerskiej, a od połowy r, 1782 do końca I785 pełnił w niej takie obowiązki
bibliotekarza. W listopadzie 1782 wydał w drukarni pijarskiej "Zabawę
tkliwego serca'', zawierającą przekład dwóch powiastek F, d'Arnaud de Baculard
(.,Fannia" i "Batylda"); w październiku 1783 Kazanie [...] o
powolności potrzebnej w młodym wieku do nabycia rozumu i cnoty, miane w Kaplicy
Callegium Nobilium druk,, j.w.), dedykowane Michałowi Poniatowskiemu;
dedykacja ta łączyła się ze staraniami autora o oferowane mu przez
Myszkowskich-Wielopolskich probostwo w Książu Wielkim koło Miechowa. W
rezultacie już w r.1784, nie opuszczając stolicy, został proboszczem ksiąskim.
W lutym 1786 ogłosił poprzedzony moralizatorskim wstępem przekład powieści
edukacyjnej S. F. de Genlis ,,Wieczory zamkowe albo ciąg nauki obyczajów do
pojęcia młodzi przystosowany" (cz.1-3, druk. pijarów, Wyd. 5 W. l813). W
r. 1789 ukazał się jego Wiersz z okazji weselnych obrządków [...] Izabeli
Lasockiej i [...] Michała Ogińskiego [b.r. i m. w.]. W l. 1788-93, odwołany
z funkcji profesorskiej, pełnił przez dwa lata obowiązki konsultora polskiej
prowincji zakonnej, a przez rok jej asystenta.
Zapewne w marcu 1791 S. opublikował anonimowo (o
autorstwie informuje Szymon Bielski liczące 144 s. pismo pt. Widok
polityczny w teraźniejszych okolicznościach Polski (W.), krytykujące
politykę Rosji i Austrii w szczególności wobec Polski, polemizujące z poglądem
o słabości Turcji, wyliczające pozytywne rezultaty przyjęcia orientacji
pruskiej i idealizujące działania Fryderyka Wilhelma II. Głównym celem pisma
była nakłanianie do oddania Gdańska Prusom w zamian za rzekome) rekompensaty z
ich strony. Solidaryzował się więc z analogiczną argumentacją posła
angielskiego D. Hailesa w opublikowanym przezeń anonimowo w styczniu 1791
"Memoires sur les affaires actuelles de la Pologne"
i atakował sprzeciwiającą się cesji Gdańska anonimową broszurę (pióra Ch. W.
Friesego) "Examen d'une Brochure intitulee: Memoires sur les affaires
actuelles de la Pologne", określając jej autora mianem partyzanta Rosji.
Ostatnimi publikacjami S-ego były; przekład powieści F. de Beauharnais
"Heroizm tkliwości" (cz.1-4, W.1792, druk. pijarów, opatrzony przez
tłumacza przedmową (z akcentami antyrussowskimi) i przypisami oraz zamówiony 25
V 1792 przez Tow. do Ksiąg Elementarnych podręcznik dla klas wyższych, pt. Prawidła
początkowej nauki obyczajów, do pojęcia uczącej się młodzi przystosowane
(W.1793,). Obok ogólnych rozważań o Bogu, człowieku i opartej na prawie
naturalnym moralności, dał tu S. obszerny wykład rozmaitych powinności ludzi i
narodów. Błędnie przypisuje się S-emu współpracę z Grzegorzem Piramowiczem przy
opracowywaniu wydanych w r,1777 "Wypisów z autorów klasycznych do nauk w
szkołach narodowych stosowanych". W r.1797 przeniósł się S. do Książa
Wielkiego. Zmarł tamże 30 IV 1806,
Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Nowy Korbut, VI/1
(bibliogr.);
DENES. 1983 II; Filoz. w Pol. Słown.;
Aleksandrowska E., Pijarzy w środowisku pisarskim polskiego
Oświecenia, w: Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII--XIX w., W.1993;
taż, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1770-1777, Wr. 1959;
Bieńkowscy B. i T., Kierunek recepcji nowożytnej myśli
naukowej w szkołach polskich ( 1600-1773), W.1973 cz. 2;
Buba J., Współpraca pijarów' z Komisją Edukacji Narodowej,
w: Pijarzy w kulturze dawnej Polski, Kr. 1982;
Chodynicki K., Poglądy na zadania historii w epoce
Stanisława Augusta, Kr.1915;
Grabski A. F., Myśl historyczna polskiego Oświecenia, W.
1976;
Grześkowiak-Krwawicz A., Publicystyka stanisławowska o modelu
rządu monarchii francuskiej, Wr.1990;
taż, Wkład pijarów w kształtowanie politycznej kultury
szlachty w czasach stanisławowskich, w: Wkład pijarów do nauki i kultury..,,
W.1993;
Hubert S., Poglądy na prawa narodów w Polsce czasów
Oświecenia, W r. 1960;
Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej, Wr. 1979;
Karbowiak A., O książkach elementarnych na szkoły
wojewodzkie z czasów Komisji Edukacji Narodowej, "Muzeum" 1893 i
odb.;
Kalinowska M., Udział nauczycieli Collegium Nobilium w życiu
umysłowym polskiego Oświecenia (1740-1795), w: "Studia i Mater. z Dziej.
Nauki Pol." S.A., 1980 z. 15;
Konopczyński W., Polscy pisarze polityczni XVIII w.. W.
1966:
Kostkiewiczowa T., Horyzonty wyobraźni. W. 1984;
taż, Jedność i zróżnicowanie Europy w opiniach pisarzy polskiego
Oświecenia, „Uniw. Gdań., Filologia Pol. Prace Hist.-Liter." 1995 nr 17;
Kott J., Przedmowa, w: Poezja polskiego Oświecenia.
Antologia, W. 1954 s. 17;
Majorek C., Słowikowski T,, Wkład pijarów w teorię
wychowania patriotycznego i obywatelskiego w Polsce w XVIII w., w: Wkład
pijarów do nauki i kultury..., W. 1993;
Mrozowska K., Szkoła Rycerska Stanisława Augusta
Poniatowskiego, Wr. 1961;
Platt J., Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1774--1777. Zarys
monografii, Gd. 1986;
Sinko Z., Powieść zachodnioeuropejska w kulturze literackiej
polskiego Oświecenia, Wr. 1968;
Słowikowski T.,Pijarskie podręczniki do nauczania historii w
Polsce w XVIII w., "Nasza Przeszłość" T. 54: 1980;
tenże, Poglądy na nauczanie historii w Polsce w wieku
XVIII..., Kr.1960;
Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII,
W.1923;
tenże, Publicyści anonimowi z końca wieku XVIII, W.1912;
Stasiewicz-Jasiukowa I,, Ignacego Potockiego "planta
względem elementarnej historii", w: Nowożytna myśl naukowa w szkołach i
księgozbiorach polskiego Oświecenia, Wr.1976;
taż, Człowiek i obywatel w piśmiennictwie naukowym i
podręcznikach polskiego Oświecenia, Wr. 1979;
Wojakowski J., Biblioteka Królewskiego Korpusu Kadetów w
Warszawie, W. 1989;
Wojtkowski A., Zagadnienie przyczyn wielkości i upadku
państw i narodów w podręcznikach pijarskich XVIII w., w: Kultura i literatura w
dawnej Polsce, W. 1968;
Archiwum domowe, Oprac. K. W. Wójcicki, W. 1856 s. 94;
BieIski, Vita et scripta;
Bukar S., Pamiętniki, Oprac. J. I, Kraszewski, Drezno 1871;
Korespondencja Adama Naruszewicza 1762-1796, Oprac. J. Platt, Wr. 1959;
Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1781-1785,
Oprac. T. Wierzbowski, W.1915 S;
Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786-1794,
Oprac. T. Mizia, Wr. 1969;
Protokoły posiedzeń Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
1775-1792. Oprac. T. Wierzbowski, W. 1908;
Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego
1792-1794, Oprac. M. Rymszyna i A. Zahorski, W. 1961;
AGAD: Arch. Publ. Potockich,
rkp. 260 (listy do I. Potockiego w zbiorze z l. 1771 -7); Arch. Publ. Pol.
Pijarów w Kr.: Matricula 1742-l865 nr 397 (odpis ks. J. Buby); B. Narad.: rkp.
IV 5752 s, 3 (list do Teodora Szymanowskiega, b.d.);
B. Uniw. Warsz.: rkp.132 s. 42 (wyd. przez Wójcickiego
prośba do króla za S-m z 1 III 1783).